اوراق بهادار چیست؟
اوراق بهادار یک ابزار مالی قابل داد و ستد و مثلی ای است که دارای ارزش مالی می باشد. به عبارت دیگر اوراق بهادار “هر نوع ورقه یا مستندی است که متضمن حقوق مالی قابل نقل و انتقال برای مالک عین و یا منفعت آن باشد” است. شورا عالی بورس، وظیفه تعیین و اعلام اوراق بهادار قابل معامله را برعهده دارد.
انواع اوراق بهادار
سهام عادی
متداول ترین نوع اوراق بهادار در بازار ایران است. سهام عادی توسط هر شركت منتشر شده و از ارزشی اسمی برخوردار است (در ایران 1000 ریال است). تعداد سهام منتشر شده ی شركت برابر است با سرمایه ثبت شده ی شركت تقسیم بر ارزش اسمی. درنتیجه شركتی با 500 میلیون ریال ارزش اسمی دارای 500 هزار سهم است. شركت های پذیرفته شده در بورس از طریق عرضه ی اولیه سهام خود را به فروش می رسانند. توجه داشته باشید سرمایه شركت با ارزش آن برابر نیست. سهام داران به نسبت تعداد سهام عادی خود مالك شركت هستند درنتیجه اگر كسی 1 میلیون سهم از ده میلیون سهم شركتی را داشته باشد مالك 10 درصد آن است. در قانون بورس ایران محدودیت هایی در مورد سقف مالكیت شركت توسط افراد حقیقی و حقوقی وجود دارد. همچنین سهام دار به نسبت مالكیت خود در مجمع عمومی شركت دارای حق رای است.
در كشورهای دیگر، شركت می تواند سهام عادی منتشر كرده ولی آن را به فروش نرساند. همچنین شركت قادر به بازخرید سهام خود است. از طرفی رابطه ی مستقیمی بین تعداد سهام منتشره و سرمایه ی ثبت شده شركت وجود ندارد. تمامی این موارد براساس قوانین ایران ممنوع هستند.
سهام ممتاز
سهام ممتاز نوعی سهم است كه از سود مشخصی برخوردار است. به عنوان مثال سهام ممتازی كه دارای سود ده درصد بوده و ارزش آن 1000 ریال است در آخر سال مالی 100 ریال سود دریافت خواهد كرد. همچنین سهام ممتاز از نظر پرداخت سود بر سهام عادی اولویت داشته و پس از پرداخت سود سهام ممتاز، سهام عادی سود دریافت خواهند كرد. معمولا سهام ممتاز در مجمع عمومی شركت دارای حق رای نیست.
حق تقدم
صاحبان سهام عادی علاوه بر دریافت سود سهام و حق رأی دادن، حق دیگری هم دارند که آن را حقتقدم خرید سهام مینامند. معمولاً در اساسنامهي شرکتها بر اساس حقوق مدنی یا فقه اسلامی قید می شود که در صورت انتشار سهام جدید برای فروش، سهامداران فعلی در خرید آن اولویت دارند. این حق، همهي دارندگان سهام شرکت را که دارای حق رأی بوده و یا ادعایی بر اندوختههای شرکت داشته باشند، مجاز مینماید تا نسبت به مالکیت در سهام و پذیرهنویسی آن اقدام نمایند. سهام منتشره قبل از عرضه برای عموم مردم، به سهامداران شرکت عرضه میشود. از آنجا که سهامداران شرکت نیز خواهان حفظ حقوق و موقعیت خود در شرکت هستند، انتظار دارند در هنگام افزایش سرمایه و انتشار سهام جدید از سوی شرکت، نسبت به سایر خریداران اولویت داشته باشند. آنها در استفاده یا صرفنظر کردن از این حق، مختار هستند. اما از آنجا که معمولاً قیمت پیشنهادی فروش سهام شرکت، کمتر از قیمت بازار سهام است (قیمت پذیرهنویسی معمولاً حدود 20- 15 درصد زیر قیمت بازار در زمان اعلان حق تقدم تعیین میشود)، سهامداران از این حقتقدم استفاده میکنند. حقتقدمهای ناشی از افزایش سرمایه شرکتها همانند سهام، در بورس قابل معامله است.. در صورتی که سهامدار تمایلی به دریافت سهم جدید نداشته باشد، میتواند با مراجعه به کارگزار، گواهینامه حقتقدم خرید سهم خود را بر پایه قیمت روز بازار، به فروش برساند. حق تقدمها عمر کوتاهی دارند. چنانچه سهامداران در مهلت اعلام شده، اقدام به پذیره نویسی نکنند یا از فروش گواهی حقتقدم صرفنظر کنند، شرکت پس از اتمام دوره پذیرهنویسی، گواهیهای مذبور را در بورس اوراق بهادار در معرض فروش قرار میدهد و مبلغ حاصل از فروش را پس از کسر ارزش اسمی و هزینههای مربوط، به حساب سهامدار واریز میکند. طبق عرف یا مقررات، سهامداران بهطور مساوی مستحق دریافت سهام میباشند.
سهام جایزه
روش دیگر برای افزایش سرمایه، انتشار سهام جایزه است. در این روش شركت اندوخته ی نقدی خود را كه طی سال های گذشته به دست آورده به سرمایه تبدیل می كند و درنتیجه سهامداران نباید مبلغی پرداخت كنند. این روش را افزایش سرمایه از محل مطالبات نیز می گویند. سهام منتشر شده در این حالت سهام جایزه نام دارد.
اوراق مشاركت
روشی برای تامین مالی پروژه های شركت است. شركت پس از تدوین برنامه و اخذ مجوزهای لازم می تواند اقدام به انتشار و فروش اوراق مشاركت نماید. اوراق مشاركت مانند سهام ممتاز دارای نرخ سود اسمی هستند كه در موعدهای مشخص به خریداران پرداخت می شود. اوراق مشاركت دارای تاریخ سررسید هستند كه در آن تاریخ مبلغ اولیه ی اوراق مشاركت (مبلغ اسمی مندرج بر روی اوراق مشاركت) به مالك اوراق پرداخت می شود. برخی از اوراق مشاركت از قابلیت تبدیل به سهم در تاریخ سررسید برخوردارند. در كشورهای دیگر اوراق مشاركت در انواع بیشتری منتشر شده و نام آن نیز اوراق قرضه است.
مشتقات
ابزار مشتقه، اوراق بهاداری هستند كه به خودی خود ارزش ذاتی ندارند و ارزش آن ها براساس دارایی اصلی دیگری تعیین می شود. به عبارت دیگر براساس یك دارایی اصلی یا زیربنایی، اوراق بهاداری فرعی ایجاد می شود. این اوراق بهادار با وجود آن كه ارزش ذاتی ندارند ولی مانند یك اوراق بهادار مستقل در بورس معامله می شوند. ابزار مشتقه ی بسیار متنوعی در بازارهای بین المللی وجود دارند ولی مهم ترین آن ها در ایران اختیار معامله و قرارداد آتی هستند كه در ادامه به طور خلاصه شرح داده می شوند.
قرارداد آتی
قرارداد آتی نوعی ابزار مشتقه است که قابلیت خرید و فروش در بازارهای مالی را دارد.در این قرارداد طبق عقد صلح یک طرف (فروشنده) توافق می کند در سر رسید معین ، مقدار معینی از کالای مشخص را در عوض قیمتی که الان تعیین می کنند به طرف دیگر (خریدار) تحویل دهد.
اختیار معامله
اختیار معامله نوعی اوراق بهادار است كه در بازار بورس ایران وجود ندارد. اختیار معامله دو نوع كلی دارد: Call یا اختیار خرید و Put یا اختیار فروش. به طور كلی قراردادهای اختیار دربرگیرنده نوعی حق هستند كه می توان در صورت لزوم از آن ها استفاده كرد. در قرارداد اختیار خرید، خریدار حق خرید اوراق بهاداری را در زمانی مشخص می خرد (اختیار فروش نیز به همین شكل است). به عنوان مثال فرض كنید فردی حق خرید 1000 سهم شركت X را طی سه ماه آینده در قیمت 120 تومان به قیمت 200 تومان می خرد. طی سه ماه آینده سهم X تغییرات زیادی خواهد كرد. حال فرض كنید در زمان سررسید قیمت سهم افت كرده و 100 تومان باشد درنتیجه اختیار خرید برای خریدار سودی نخواهد داشت زیرا وی می تواند سهم را 120 تومان بخرد. دراینحالت وی 200 تومان (بهای اختیار خرید) را از دست داده است. حال اگر در زمان سررسید قیمت سهام 250 تومان باشد، خریدار می تواند اختیار خود را اعمال كرده و سهم را به قیمت 120 تومان از فروشنده اختیار خرید بخرد و در بازار 250 تومان بفروشد. توجه داشته باشید كه دارنده ی اختیار خرید مختار است كه سهام را بخرد ولی فروشنده ی آن مجبور است كه سهام را بفروشد. همین داستان در مورد اختیار فروش نیز وجود دارد. از نظر اعمال حق اختیار معاملات به دو دسته اروپایی و آمریكایی تقسیم می شوند. اختیار معاملات اروپایی را فقط می توان در زمان سررسید اعمال كرد ولی در مورد آمریكایی ها طی هر زمانی قبل از سررسید امكان اعمال وجود دارد.
صكوك
نوعی اوراق قرضه ی اسلامی است كه براساس موازین شرع طراحی شده است. ساختار پرداخت بهره ی اوراق قرضه ی غربی مطابق با موازین شرعی نیست. ناشر اوراق صكوك، گواهی ای را به سرمایه گذاران می فروشد و سپس آن را با قیمتی مشخص دوباره از خریداران اجاره می كند. همچنین فروشنده تعهد می كند در تاریخی مشخص، اوراق را با قیمتی معلوم از خریداران بازخرید كند. ناشر اوراق صكوك باید ارتباطی مشخص و واضح بین بازده و وجه نقد ناشی از فعالیت ها با دارایی خریداری شده ایجاد كند. به عبارت دیگر، تامین مالی باید مبتنی بر دارایی مشهود باشد.